Zou Socrates sneakers gedragen hebben als hij in onze tijd geleefd had? En zou hij een toffe gozer geweest zijn? Die indruk krijg je wel, als je het boek ‘Socrates op sneakers’ leest. Is het vooral een goed gekozen titel of leer je echt hoe je een socratisch gesprek voert? 

De ideeën van de oude filosofen worden tegenwoordig vaker gebruikt en versimpeld om ons huidige leven te verklaren. Niet iedereen is daar fan van, zoals blijkt uit een gesprek tussen Rosan Hollak en Coen Simon in de NRC-boekenpodcast ‘Tussen de regels’. Hollak, boekenredacteur bij NRC, vindt dat de antieke filosofen worden misbruikt, alsof ze moderne psychologen zouden zijn die helpen in het omgaan met tegenslag. Volgens filosoof Simon bestaat er geen enkel boek waardoor iemand ‘een beter mens’ wordt. 

Toch raakt Elke Wiss een snaar met haar boek ‘Socrates op sneakers’, getuige het feit dat haar boek op de derde plek staat van de top 25 van bestverkochte boeken in 2021 op ManagementBoek.nl. Wiss is theatermaker en praktisch filosoof. Ze schrijft en regisseert voorstellingen, geeft lezingen en workshops in praktische filosofie en geeft individuele denkconsulten, zo staat te lezen op de achterflap. En praktisch is haar boek zeker.

Waar gaat het boek over?

Socrates op sneakers is een ‘filosofische gids voor het stellen van vragen’. De auteur onderzoekt waarom we zo slecht zijn in het stellen van vragen. We blijken gewoon te egoïstisch te zijn om goede vragen te stellen, vinden het eng en we geven liever onze eigen mening dan dat we een vraag stellen aan een ander. 

De auteur onderzoekt waarom we zo slecht zijn in het stellen van vragen. We blijken gewoon te egoïstisch te zijn, we geven liever onze eigen mening dan dat we een vraag stellen aan een ander. 

Wat nodig is, is een Socratische houding: een onwetende, verwonderde, soms zelfs onbenullige houding. Een socratische houding bestaat uit een aantal onderdelen, zoals verwondering, nieuwsgierigheid, moed, niet-oordelen en irritatie. Al deze onderdelen worden in het boek uitgebreid beschreven en toegelicht met voorbeelden uit de praktijk. 

Vervolgens worden oefeningen gegeven om zelf aan de slag te gaan. Een socratische houding moet je namelijk ontwikkelen, trainen en bijhouden. Ook de structuur van het socratisch gesprek komt aan bod. Het boek sluit af met tips en tricks, luistervaardigheden en nog meer oefeningen om je te helpen betere gesprekken te voeren.

Drie lessen

Socrates op sneakers staat vol met tips, technieken, oefeningen, voorbeelden en adviezen. Ik haalde er deze drie lessen uit.

Les 1: Wat is een vraag eigenlijk?

In het eerste hoofdstuk onderzoekt de auteur wat een vraag eigenlijk is. Ze komt tot een definitie die mij aanspreekt: een vraag is een uitnodiging – tot nadenken, uitleggen, aanscherpen, verdiepen, onderzoeken, verbinden. Een goede vraag is oprecht en zet de ander aan tot nadenken. Vaak luisteren we slecht naar de ander, horen we niet echt wat hij of zij zegt en vinden we ons eigen verhaal, onze eigen vraag belangrijker dan die van de ander. Het is goed om je daarvan bewust te zijn. De reflectievragen in hoofdstuk 1 helpen daarbij.

Een vraag is een uitnodiging – tot nadenken, uitleggen, aanscherpen, verdiepen, onderzoeken, verbinden.

Les 2: Verwonder!

‘Wisdom begins with wonder’, zei Socrates volgens het boek. Verwondering is een van de belangrijkste onderdelen van een socratische houding. We zijn al snel geneigd een situatie te labelen, in een hokje te plaatsen. Je kan er ook voor kiezen te kijken met verwondering. In plaats van je vast te denken in je eigen oordelen, ontstaat er dan ruimte voor oprechte vragen. 

Je ‘verwonderingsspier’ kun je trainen. Zoek bijvoorbeeld eens een druk terras op en kijk om je heen, naar de mensen, hun details, hun interactie met elkaar. Probeer niet te labelen, maar observeer en wees nieuwsgierig. Wanneer je merkt dat er oordelen opborrelen (‘wat een idiote jas’), beweeg naar verwondering. Stel jezelf oprechte vragen, wat zie je aan die jas, welke kenmerken heeft de jas? 

Les 3: Speel een potje tennis

Een tip die mij aansprak is de vergelijking van vragen stellen met een potje tennis. Als tennisser begrijp ik deze tip maar al te goed. Als je een bal slaat, probeer je goed te positioneren en wacht je totdat de bal terugkomt. Het heeft geen zin om na die eerste bal er direct twee of drie ballen achteraan te slaan, of je ogen dicht te doen terwijl je de bal raakt en geen idee hebt waar hij terechtkomt. Of om de bal achterna te rennen en nog een beetje probeert bij te sturen. 

Toch is dat wat we vaak doen: we stellen een vraag, stellen er nog wat vragen achteraan of leggen de vraag nog eens uit. Een vraag wordt helderder en krachtiger als we hem stellen en vervolgens loslaten om de ander de tijd te gunnen antwoord te geven. 

Socrates als superheld?

Socrates, de oude filosoof die 2500 jaar geleden geleefd heeft, wordt op sneakers neergezet in de huidige tijd. De titel is briljant gevonden, maar ik ga ook mee met de kritiek van Hollak en Simon uit de podcast ‘Tussen de regels’. Zo eenvoudig zijn de lessen van Socrates en andere filosofen niet. Socrates is geen ‘superheld’ in de moderne zin van het woord. 

Vind ik het dan geen goed boek? Dat hangt ervan af. Zoals gezegd, het boek staat boordevol tips, technieken en oefeningen. De vele voorbeelden maken het herkenbaar en de auteur geeft veel tips om in het dagelijkse leven socratische vaardigheden te oefenen. Dat maakt je bewust van je eigen gedrag. Door praktische oefeningen te doen, kun je jezelf verbeteren en kun je leren betere vragen te stellen en betere gesprekken te voeren. En dat is voor iedereen, dus ook voor kwaliteitsprofessionals, een belangrijke vaardigheid.

 

Door praktische oefeningen te doen, kun je jezelf verbeteren, leer je betere vragen te stellen en betere gesprekken te voeren. Dat is voor iedereen een belangrijke vaardigheid.

Tegelijkertijd stoort het populaire en soms wat simpele taalgebruik mij wel. Ik snap de gedachte om toegankelijk te schrijven, maar soms is het te popi. Van zinnen als: ‘Socrates als leermeester – op sneakers, pumps of cowboyboots – de man heeft een brede smaak’, krimp ik een beetje ineen. 

Neemt niet weg dat het boek vlot leest. Filosofie is moeilijk en met dit boek wordt het praktisch gemaakt. Een socratische houding aanleren en onderhouden lijkt me nog niet zo eenvoudig. Een zwaar boek zou je misschien niet zo snel oppakken, maar dit praktische boek kun je openslaan en je leest meteen een herkenbaar voorbeeld of een tip. En als dat leidt tot een vragende houding, betere vragen of hogere kwaliteit van gesprekken, dan is daar niks mee mis. 

Socrates op sneakers, Praktische gids voor het stellen van goede vragen. Auteur: Elke Wiss. Ambo/Anthos Uitgevers 2020

Dit artikel verscheen ook in vakblad Dé Verpleegkundig Specialist, nr 2, 2022.

Meld je aan voor onze nieuwsbrief, dan ontvang je onze nieuwste artikelen en blijf je op de hoogte van onze activiteiten.